Zapraszamy do lektury elektronicznej wersji pierwszego zeszytu Nowej Serii pisma „MEMORABILIA ZOOLOGICA” (nr 1, 2016) wydawanego przez Muzeum i Instytut Zoologii PAN. Przedrukowano w nim tekst Zygmunta Fedorowicza i Stanisława Feliksiaka, który powstał w 1968 roku z okazji 150-lecia założenia Gabinetu Zoologicznego przy Królewskim Uniwersytecie Warszawskim.
Tekst jest dostępny do pobrania tutaj.
We wstępie do publikacji czytamy:
Autorzy przedstawili historię Gabinetu od jego założenia aż po czasy im współczesne. Rok 1818 zapoczątkował działalność Gabinetu Zoologicznego. W tym roku Komisja Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Królestwa Polskiego zakupiła dla Gabinetu pierwszą kolekcję zoologiczną liczącą ponad 20 tysięcy okazów. Materiały przyrodnicze nabyte od sukcesorów śląskiego barona Sylwiusza Münkwitza stały się w późniejszym czasie zalążkiem jednej z największych kolekcji zoologicznych w Europie.
Historia Gabinetu Zoologicznego została podzielona na kilka okresów. Pierwszy przypada na lata 1818–1862, gdy Gabinetem kierował zoolog Feliks Paweł Jarocki (1790–1865). W czasie tym zbiory umieszczone w Pałacu Kazimierzowskim były systematycznie porządkowane i opracowywane. Wybuch powstania listopadowego (1830–1831) spowodował zamknięcie Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Dzięki staraniom Feliksa Pawła Jarockiego Gabinet zachował zbiory w stanie nienaruszonym.
Drugi okres, lata 1862–1890, to działalność Gabinetu Zoologicznego pod kierownictwem ornitologa Władysława Taczanowskiego (1819–1890). Od 1862 roku Gabinet podlegał władzom nowo utworzonej Szkoły Głównej w Warszawie. Siedem lat później Szkoła Główna została zastąpiona przez Cesarski Uniwersytet Warszawski. Pomimo zmian administracyjnych dla Gabinetu był to okres świetności, w którego trakcie uzyskał on rangę placówki naukowej o znaczeniu europejskim. Mecenat rodziny Branickich, zwłaszcza Konstantego (1824–1884) i Aleksandra (1821–1877), zapewnił Gabinetowi materialne środki umożliwiające rozwój kolekcji, finansowanie ekspedycji naukowych prowadzonych m.in. w Afryce, Azji i Ameryce Południowej oraz wydawanie dzieł naukowych. Wielu polskich zesłańców syberyjskich oraz emigrantów stało się korespondentami Gabinetu i darczyńcami zbiorów zoologicznych z całego świata. W tym czasie Władysław Taczanowski zdołał także stworzyć i rozwinąć, drogą korespondencji i wymiany materiałów naukowych, sieć kontaktów z przyrodnikami i instytucjami naukowymi z niemal całej Europy. Ważnym wydarzeniem omawianego okresu było utworzenie w 1887 roku Muzeum Branickich w Warszawie, prywatnej kolekcji zoologicznej, pozostającej w ścisłym związku z Gabinetem.
Trzeci okres historii Gabinetu Zoologicznego przypada na lata 1890–1915. Po śmierci Władysława Taczanowskiego w roku 1890 zarząd Gabinetu przejęli rosyjscy zoolodzy, Mikołaj Nasonow (1855–1939) i Jakub Szczełkancew (?–1930). Gabinet stopniowo był przystosowywany do naukowych i dydaktycznych potrzeb katedr uniwersyteckich. Zbiór powiększano sukcesywnie o nowe nabytki owadów oraz zakup kolekcji rosyjskich ptaków i gadów. Pierwsza wojna światowa (1914–1918) radykalnie zmieniła istniejący stan rzeczy. Ustąpiły rosyjskie władze uniwersyteckie, a w 1915 roku reaktywowany polski Uniwersytet Warszawski przejął kuratelę nad Gabinetem Zoologicznym.
Rozpoczął się kolejny okres Gabinetu Zoologicznego, trwający do 1939 roku. W 1919 roku Gabinet Zoologiczny został połączony z Muzeum Branickich, tworząc Narodowe Muzeum Przyrodnicze (1919–1921), które zostało następnie przemianowane na Polskie Państwowe Muzeum Przyrodnicze – Dział Zoologiczny (1921–1928), a potem na Państwowe Muzeum Zoologiczne (1928–1953). Muzeum ponownie stało się jedną z wiodących instytucji naukowych w Europie. Placówkę charakteryzowały wówczas znaczące zbiory fauny, w tym szczególnie bogate kolekcje neotropikalne i syberyjskie, ambitny program i badania naukowe, organizowanie wypraw badawczych oraz prężna działalność wydawnicza. Pożar w 1935 roku i w konsekwencji utrata znacznej części zbiorów osłabiły w dużym stopniu tę prężnie działającą instytucję. Po pożarze siedzibę Muzeum przeniesiono do budynku mieszczącego się przy ulicy Wilczej 64.
Druga wojna światowa (1939–1945) oraz utrata przez Polskę niepodległości spowodowały wieloletnią przerwę w działalności Państwowego Muzeum Zoologicznego. W wyniku działań wojennych instytucja poniosła jedne z największych strat wśród europejskich instytucji naukowych. Życie straciło wielu pracowników Muzeum. Zniszczeniu lub poważnym uszkodzeniom uległy liczne kolekcje, duża część z nich zaginęła. Utracono zbiory biblioteczne oraz archiwum. Skuteczna akcja ratowania zbiorów zoologicznych podjęta w 1944 roku przez pracowników Muzeum, szczególnie przez Stanisława Feliksiaka, zapowiada nowy okres działalności Muzeum – okres powojennej odbudowy tej instytucji.
Na początku 1945 roku zostały podjęte prace mające na celu odbudowę Państwowego Muzeum Zoologicznego. Z końcem 1945 roku Muzeum mogło podjąć działania na rzecz odzyskiwania ocalałej części zbiorów zoologicznych. Wznowienie działalności Państwowego Muzeum Zoologicznego odbywało się w wyjątkowo trudnej sytuacji politycznej, likwidacji polskich niezależnych instytucji naukowych i ich „przystosowywania” do modelu sowieckiego. W 1953 roku Państwowe Muzeum Zoologiczne straciło swoją naukową autonomię stając się częścią nowo powstałej Polskiej Akademii Nauk. Ze względów cenzuralnych autorzy eufemistycznie określili tę sytuację słowami „Muzeum Zoologiczne przechodzi pod opiekę Polskiej Akademii Nauk i zostaje przemianowane na Instytut Zoologiczny PAN”. Instytut Zoologiczny PAN został utworzony jako samodzielna placówka naukowa nowej Akademii przez połączenie Państwowego Muzeum Zoologicznego w Warszawie, Muzeum Przyrodniczego w Poznaniu i Muzeum Przyrodniczego w Łodzi.
Autorzy opracowania przedstawili organizację administracyjną (w tym projekty uzyskania nowego budynku dla kolekcji zoologicznych) i program naukowy Instytutu Zoologicznego aż po czasy im współczesne (II poł. XX wieku). Od czasu jej powstania zmienił się główny cel instytucji. O ile zadaniem Gabinetu Zoologicznego, a następnie Państwowego Muzeum Zoologicznego było pozyskiwanie kolekcji zoologicznych oraz ich opracowywanie, o tyle głównym zadaniem Instytutu Zoologicznego Polskiej Akademii Nauk od początku jego istnienia było prowadzenie badań naukowych.